Op 23 oktober 1944 werden bijna 4.000 mannen uit Hilversum door de bezetter afgevoerd naar Kamp Amersfoort. Vanuit dit kamp werden velen gedwongen hun reis voort te zetten naar verschillende dorpen in Duitsland. Onder de dwangarbeiders bevond zich Marinus Cornelis van der Lee, geboren op 2 januari 1906.
Vóór de oorlog
In 1930 trad Marinus van der Lee in het huwelijk met Margaretha Maria van der Kogel. Samen kregen zij twee kinderen: Robert Martinus (1935) en Dick (1940). Marinus werkte als wagenmaker bij Van Gend & Loos. Het gezin woonde aan de Diependaalselaan 178 in Hilversum.
Oktoberrazzia
Net als duizenden andere Hilversumse mannen moest Marinus zich melden op het sportpark in Hilversum. Van daaruit werd hij overgebracht naar kamp Amersfoort. De reis ernaartoe legde hij te voet af, samen met een grote groep lotgenoten.
Kamp Amersfoort
In de avond van 23 oktober arriveerde Marinus samen met de kolonne mannen in kamp Amersfoort. Daar kreeg hij de kans om enkele brieven naar huis te schrijven over zijn ervaringen. In totaal schreef hij drie brieven. De eerste twee brieven zijn geschreven in concentratiekamp Amersfoort, terwijl de derde brief is opgesteld vanuit de Mariastichting. Op 24 oktober werd een groep Hilversummers, waaronder Marinus, overgebracht naar de Mariastichting (ook bekend als het Maria Internaat). Vanuit deze locatie werden de mannen ingezet om graafwerkzaamheden te verrichten in Hamersveld, nabij Leusden.
24 oktober 1944
Beste fam.
Even een berichtje uit Amersfoort of liever gezegd uit het concentratiekamp. We hebben naar Amersf geloopen en waren daar om 11 uur. Het is nu 6 uur in den morgen. van slapen kwam niet veel. Ik had een krib doch vele lage als dweilen op den grond. Het is hier hardstikke vol en de deuren zijn gegrendeld Geen Duitsche is er bij ons. Vandaag moeten we waarschijnlijk naar Twenlo tippelen ik hoor Dat bij gerucht. Er is hier maar een W.C voor naar schatting 2000 man. Spoedig hoop ik betere berichten te sturen Vele zoenen van Rinus ook aan Rob en Dick
Afz. v.d. Lee Amersfoort
24 oktober 1944
Beste Grè en jongens
Uit verveling begin ik maar vast een briefje te schrijven. Het is Dinsdag 24 Oct en al elf uur. Het praatje ging dat we pap kregen ik mijn pannetje opgediept maar verder is het niet gekomen. We konden koude koffie krijgen maar die is hartstikke zuur. Ik denk aan dat bord goede voeding gegarandeert!! Ik geloof dat we Ghandi na moeten doen. Men zegt dat hier reeds 3100 gevorderde zijn. Ben even buiten geweest maar ieder gebouw staat rond prikkeldraad. Voor de rest was het net zoo druk als marktdag in Hilversum Maar plotseling pikken ze er een paar om hout te hakken Zoo dat het een run werd om binnen te komen Van alles en nog wat loopt hier rond. Heel de omroep zit rondom me. Dat geeft wel gezelligheid. Allerhande smoesjes weten die lui. De Hilv. brandweer is bezig hun helmen van voering en riemen te ontdoen. Zij hebben niets bij hun daar ze dachten weer naar huis te komen 1100 man moet nog onderweg zijn hier heen. Je ziet hier veel bekende. Ik ben gisteravond met Dolf van Ginkel hier heen gekomen en hebben onze krib naast elkaar. Die had blaren op zijn voeten zoo als heel veel andere. Van de beenen nemen was haast geen sprake Om de paar meter liep zoo'n kl. zak zoo nu en dan schoten ze, ik denk om angst aan te jagen. Ik ben aardig monter en zal me er wel door heen werken maak je daar maar niet druk over. Hoe is het met Arie gegaan vraag ik me af. Als ik een vast adres krijgt moet je me dat eens schrijven. Hoe is het met jullie en jou Rob en Dick. Moet je weer naar school. Doe je best jong. En help je Moeder als het noodig is. Hebben jullie bij elkaar gepit. Nu voorlopig eindig ik, zal zoo gauw er gelegenheid schrijven waar ik terecht kom. Het is al twee uur en zitten nog steeds in het kamp maar eten is er nog steeds niet gebracht. Goed dat ik nog al ruim brood bij me hebt. Ik heb nog 4 sneetjes maar wil daar zuinig op zijn. Zonder eten kan ik van avond niet pitten
25 oktober 1944
Woensdag!
Beste Grè en Jongens
Met deze een paar berichtjes uit A'foort, en wel een paar goede. We zitten nu in de Maria stichting Zaal 6. De inwoners van Amersfoort zijn zeer sijmpathiek en hebben door de ramen langs touwen ons van voeding voorzien in groote hoeveelheid zelfs. We hebben zelfs 14 brooden over op een zaal van 8 man. Gortepap koffie, appels. van alles. Van de weermacht hebben we brood en boter gehad. Ons persoonsbewijs is in genomen en kregen een papier voor bewegingsvrijheid mits we niet onderduiken. Dus dat is mooi. Morgen om 8 uur gaan we werken in Hoevelaken en tippelen 's avonds dan steeds weer naar A'foort. Ons rantsoen is gesteld op 4 kg brood 3 ons boter 6 ons vleesch verwekt in worst en soep. De weermacht is heel soepel en hebben geen last van hun. Van de pastorie kregen we 2 van die lange kaarsen los. We krijgen net weer warme aardappels door het raam Dus hulde aan Amersfoort.
Afz. M.l. van der Lee
Mariastichting
Zaal 6. Amersfoort
31 oktober 1944
Beste Rob en Dick
Hoe maken jullie het, wat jammer Rob, dat ik je niet gezien Zondag, ik heb erg naar jullie gezocht en was hem stikum naar den weg gesmeerd bij het werk. Maar het was er zoo druk. Jammer want je had bij me kunnen slapen. er was nog een jongen met zijn moeder. Wat een lekkere spullen had jullie voor me. Ik weet alleen niet waar ik alle dingen laten. Ik hoop dat we niet naar Duitschland gaan.
In alle haast papa
Ik kan voorlopig niet meer schrijven want we zijn te ver weg
Misschien gaan we naar Zwolle
Dinsdag 31 Oct. Beste allemaal we zitten thans door Zutfen heen dag en nacht in den trein waar we heen gaan weten we niet. Gezondheid goed. De groeten van Rinus
Ga je ook even naar Dolf toe.
Treinreis naar Duitsland
Alle Hilversumse dwangarbeiders die naar Duitsland werden gestuurd, zijn hier onder valse voorwendselen naartoe gebracht. Marinus beschrijft op 31 oktober dat hij niet wist waar hij naartoe werd gebracht. Met vrachttreinen reisden ze langs Zutphen, Laren, Almen, Hengelo, Bentheim, Salzbergen, Rheine, Horstel, Esch, Laggenbeck en Velpen, totdat ze uiteindelijk aankwamen bij station Osnabrück Eversburg. In Osnabrück stapten 858 mannen uit om te voet verder te gaan naar Bramsche. Acht wagons, waaronder de wagon waarin Marinus zat, werden losgekoppeld en vervolgden de reis naar Ahlen, boven Hamm. Naar schatting bevonden zich tussen de 350 en 500 Hilversumse dwangarbeiders in deze regio. Hier werden de arbeiders verdeeld over twee bedrijven die onder de Organisation Todt (O.T.) vielen. Marinus van der Lee werd samen met ongeveer 175 andere Hilversummers ingedeeld bij de firma Rathjens. Zij verbleven in de Argonkaserne. Op deze locatie schreef Marinus op eerste kerstdag, 25 december, zijn eerste en enige brief tijdens zijn verblijf in Hamm.
25 december
1ste Kerstdag
Beste schat en schatjes
Ik hoop dat jullie dit schrijven ontvangen zal dan hebben jullie weer eens een teeken van leven Ik ben in een lager in Hamm (Westfalen) en moet daar spoorbanen aanleggen bomgaten dichten enz. een werkje wat niet zoo malsch is. Om 5 uur ’s morgens op staan. 30 minuten schaften en om 6 uur weer thuis. Dan krijgen we soep, en meestal direct slapen. Wat eten betreft hier moet je eerst heel aan wennen. Dhijharree is dan ook niet van de lucht. Maar dat zal wel weer over gaan hoop ik. Erger vind ik die bombardementen. Ik heb er nu 3 mee gemaakt, en vindt het meer dan genoeg. De kelder waar ik in was bleef gelukkig gespaard. Ik ben vandaag uitgenoodigt bij een Holland schipper waar ik nu zit te schrijven en lekker Hollandsch gegeten hebt. Je moet dan ook de groeten van ze hebben. Woensdag gaan we weer hier vandaan naar Bielefeld hier 60 KM van daan. Probeer eens terug te schrijven mijn adres is v.d. Lee firma Ratjens en Co. Soesterstrasse Hamm Colonne H. Probeer het eens met een verlofganger. Als er iets op gestuurd kan worden stuur dan die v Gend en Loos handschoenen en oorkleppen.
Hoe is het met jullie ik hoop maar van goed. Mijn gedachten zijn steeds bij jullie vooral deze dagen Grè, wijfje Hartelijk gefeliciteert met je verjaardag, de hoop daar bij koesterend elkaar eens weer in leven en welstand te ontmoeten is mijn vurigste wensch. Dan ook meteen mijn beste wenschen voor 1945 Het zal bij jullie ook wel niet mee vallen. Gelukkig dat je een paar aardappels hebt. (Denk je om de vorst).
Eten en driken valt erder zeker niet mee. Kom je nog wel eens in ter Schuur. Is je been weer genezen Grè Ik heb 3 weken gelegen met zeere voeten Nu weer over. Maar het was lang niet malsch.
En jij Robert hoe maakt jij het jog – Ik hoop maar van heel goed. Jullie eten zeker konijn hè. Eet maar goed hoor als er is. Verzorg je de konijnen en help je je moeder als het noodig is Eet de konijnen maar op als het noodig is Als ik terug komt zullen we wel weer zien Doe je best goed op school is er nog hout voor de kachel. Ik ben hier op visite bij een schep vol met antrachiet Had jullie er maar wat van Brand de O.T. kachel goed. Heb je nog een kerstboom uit het bosch.
Vecht je niet te veel met Dickij en Arie En Dick hoe maak jij het. Je wordt zeker wel een flinke jongen die goed kan eten hè. Je helpt zeker je moeder al flink met kopjes op ruimen hè, niet kapot gooien hoor! Jullie slapen zeker bij Mama in bed hè. Nou, fijn zeg. Zijn jullie van daag fijn wezen wandelen, ja zeker hè. Nu hier kan je niet mooi wandelen. Het is hier geen enkel bosch.
Hoe is het aan den Vaartweg alles kits hoop ik. Oom Arie kijk uit hoor.
Tante Jopie en oom Dick de Hartelijke groeten en de beste wenschen ook met jullie zonen
In Utrecht ook allen de beste wenschen en de H.Groeten ook voor Rotterdam
Ik ga hier veel om met heer Hendriks Noorderweg 84. p/a Mooi weer? Ga daar eens op visite en neem deze brief dan mee. Dan weten die menschen ook wat.
Zelf zal hij een briefkaart schrijven.
Hoe is het nu financieel met jullie Gaat dat zoo’n beetje. Ik hoop het maar. Ik krijg hier 40 Mark zakgeld maar kan er bijna niets mee doen. Ontvang verder de H.G en van alles het beste toegewenscht en naar ik hoop een gezond weerzien in Holland. Rinus – En voor jou, vrouw en jongens vele zoenen van Papa. HOU JE TAAI
Het adres op de brief is vervallen.
Schrijft nu naar
Hoofdbureau
Dr. Ing. Jocheim Rathjens
Cafè Weilen
Dalhauserstr 122
Essen Steele (22)
Wil berichten aan N.A.
v. Eijk
Kapper Heerenweg 106 Wilnis
Jaap en Jo maken het nog goed.
Daaaaaaag.
Probeer een klein pakje op te sturen door middel van Nieuwehof of veld. Struvestraat no ? Hilversum
Maar wacht geen dag
Heel veel pakkerds!!!
Overplaatsing naar Kirchlengern
Rond de jaarwisseling van 1944 op 1945 werden de mannen van de Rathjensgroep overgeplaatst naar Kirchlengern, waar zij aan de spoorlijnen tussen Osnabrück en Bielefeld werkten. Ook in dit gebied waren er regelmatig geallieerde luchtaanvallen. De mannen verbleven in een schoolgebouw in Kirchlengern, dat was ingericht als arbeidskamp.
2 januari 1945
Beste schatjes
Ik probeer nog eens briefkaartje in de hoop dat die in Holland komt. We zijn van Hamm naar Kirchlengren verhuisd op Grè haar verjaardag. Het adres is daar Kirchlengren.
O.T. lager. Volkschule. Colonne H. De nachten zijn dikwijls het plezierigst en droom dan dikwijls van jullie. Alleen om 5 uur op staan dan 16 KM met de trein één uur door dikke modder en dan zijn we op ons werk, ook in de modder, wat lang niet mee valt. Ik ben niet meer bij van Ginkel maar spreekt hem wel eens. Hij heeft pas een brief uit Holland gehad met de groeten van jullie. Hebben jullie konijn gegeten met nieuwjaar. Om met je eten rond te komen valt niet mee. Soep en nog eens soep. Wat zou ik graag een Hollandsch potje lusten. Op de goede hoop leven maar en de kop op houden. De omgeving is hier wel mooi. Maar daar let je niet eens op. Mijn vurigste wensch is gezond en jullie gezond weer in Holland aan te treffen. Ontvang verder vele zoenen ook Robert en Dick en alle bekende van Papa, kan je terug schrijven over Dolf zijn adres
Absender: M.C. vd Lee
O.T Lager
Feldpostnummer: Colonne H
Ort: Kirchlengren
Straße: Volkschule
9 januari 1945
9 Jan.
Lieve schat en schatjes
Ik probeer maar weer eens een regeltje te schrijven thans voor de vierde keer. Ik ben thans in een school in Kirchlengren in West-Falen met verwarming. Maar het werk valt niet mee. In sneeuw en modder een spoorbaan op 2.60 diep uitgaven en 15 KM lang. Hoe zijn jullie kerstdagen geweest. Het viel mij niet mee. Hopend een volgend jaar beter. Bommen ben ik het meest bang voor. Maar ja. De meeste vallen er naast. Zou graag Attij en de andere neven hun adres weten. Misschien hebben zij een broodbon over, want ik krijg niet te veel. En honger valt niet mee. Ik denk voortdurend aan Hilversum Hoe is het met de voeding bij jullie Hier zijn brieven binnen gekomen uit Holland. Gelukkig maar dat je wat aardappels in voorraad heb Pas je op voor de vorst. Probeer je eens op een linke manier terug te schrijven maken de jongens het goed. Van Ginkel heeft een brief uit Holland gehad. Daar verlang ik ook erg naar. Wat zou ik graag een Hollandsch potje lusten. Doe de groeten aan de overige fam en zelf vele zoenen ook aan de jongens van je liefhebbende Papa
Absender: MC van der Lee
O.T. lager Colonne H
Volksschule
Kirchlengren in W.F.
Duitschland
17/18 januari 1945
Kirchlengren W.F.
Beste schat en schatjes.
Ontvang hiermee dan eindelijk een schrijven uit Duitschland (West Falen). Hoe maken jullie het anders. Hier zijn verschillende brieven uit H'sum binnen gekomen. Hebben jullie nog aardappels, en met de Kerstdagen bout gegeten Nu neemt het er maar van zoo lang het kan. Wat verlang ik dagelijksch naar een echte Hollandsche pot. Bruine boonen of capijcijners b.v. Eten moet je hier echt aan wennen. Ik heb dan ook al 5 weken dhijarè, maar nu gaat het een beetje beter. Ben er niet dikker op geworden. Maar de oude taaie hoop zich er door heen te slaan. Als de bommen ons maar sparen. Waar we werken kan je niet schuilen, alleen maar verspreiden. We moeten hier een spoorbaan uitgraven en de natte leemgrond 's morgens om 5 uur op staan, om 6 uur naar den trein, 16 KM. rijden en dan een ¾ uur tippelen, vervolgens den geheele dag in de kou om 19 uur weer thuis, heele dunne soep eten. B.V. koolraap in water met grutjes gebonden (Een Liter). En een stukje brood voor den volgende dag. Dus spaarzaam. Na het eten luizen vangen want die zijn hier zat. en dan maar weer slapen Eens in de drie weken Zondags vrij. Maar buiten kom je dan niet, want je mag niet alleen op straat. Vandaag 18 Jan. zijn we ontluist. En moesten met onze bagage 7 KM door de sneeuw voor we er waren. Maar dat is gelukkig ook weer gebeurd. Ik verlang natuurlijk erg naar jullie. Dat is van zelf. Maar ik hoop dat jullie je door de moeilijke winter heen zult slaan. Wat zou ik graag een maaltje spercieboonen met jullie deelen. De nacht is dikwijls het plezierigst. Dan droom ik van jullie en zie jullie dan zuiver voor mijn geest. B.V. Zondagsmorgens als we nog wat in bed stoeien Robert.
Kamerling Onnesweg 46 kan je meer van ons hooren. Daar woont een juffrouw die hier op de fiets is gekomen. Wat een prestatie niet? Kom je nog wel eens op de fiets in Ter Schuur Grè. Is jou been weer gauw genezen. Wat jammer dat ik je niet meer in Amersfoort gezien heb. Ik heb zelf heele kapotte beenen gehad. wel 3 weken. Dus heb er ook van gelast. Door het loopen in heele kapotte schoenen. Maar ja, je moest mee. Zonder pardon. Hoe maakt de overige fam. het. Is Arie er door heen gerold. Nou, feliciteert hem dan van me. Hoe is het met Wilgenburg en met de nieuwe aanwinst (Woutje). Doe allen familie en bekende de Hartelijke groeten van me. Adriaan en Jet zijn zeker wel eens bij je geweest hè! Hoe redt je het met de centen. Ik hoop dat je daar niet te veel zorgen over hebt. Ik lig hier in een school en de ligging is vrij goed. Ik heb al 4 brieven naar jullie geschreven. Mijn adres is O.T. lager Volksschule te Kirchlengren West Falen Duitschland. Probeer je eens terug te schrijven. b.v. door middel door Dolf hij heeft een brief gehad. Ontvang verder mijn beste wenschen en naar ik hoop een spoedig weerzien in Holland.
En jij Grè en Rob en Dick vele zoenen en pakkers van Papa.
Overlijden
Op 27 januari 1945 stierf Marinus Cornelis van der Lee aan een ingewandsziekte in Kirchlengern. Drie dagen later, op 30 januari, werd hij door zijn mede-dwangarbeiders begraven op het gemeentelijke kerkhof van Kirchlengern. De brief van 17 en 18 januari 1945 is de laatste brief die de familie van Marinus ontvangen heeft. Een maand later op 20 februari 1945 ontving de familie van der Lee het nieuws van de Bauleiter van de O.T. eenheid Rathjens dat Marinus van der Lee is overleden. Na de oorlog werd hij herbegraven op de erebegraafplaats in Loenen. Zijn naam wordt genoemd op het Monument voor Omgekomen Personeel van Van Gend & Loos in Arnhem.
Grafkruis ter herdenking aan de 23 overleden Hilversumse dwangarbeiders tussen Kerstmis 1944 en april 1945 in Kirchlengeren.
Na de oorlog
Vanaf het moment dat Marinus tijdens de oktoberrazzia door de bezetter werd weggevoerd, leefde zijn vrouw onder constante spanning. Deze aanhoudende stress eiste haar tol: na een langdurige ziekte en een tragisch ongeluk overleed zij in 1955. Hun beide zoons, Dick en Rob, kwamen als pubers zonder ouders te staan. Gelukkig stond hun oma klaar om de zorg voor de jongens op zich te nemen. Jaren later ontdekte Dick meer over het lot van zijn vader. Sindsdien herdenkt hij zijn vader, samen met andere Hilversumse dwangarbeiders, jaarlijks tijdens een ceremonie in Kirchlengern, georganiseerd door de gemeente aldaar.
Dankwoord
Met bijzondere dank aan Dick van der Lee voor het uitlenen van dit unieke materiaal voor onderzoeksdoeleinden.
Transcriptie
Alle brieven zijn zorgvuldig één-op-één getranscribeerd door onze secretaris, Merle Lammers. Zo garanderen wij de authenticiteit van elke brief.
Bronnen:
Aufstehen! Kaffee holen! Hilversumse dwangarbeiders in Bramsche 1944/45
Hilversumse dwangarbeiders in Münsterland, Egbert Pelgrim
De Spong, Het verhaal van vier 'treinartisten', Albertus Perk
Reactie plaatsen
Reacties
Geweldig, dat jullie dit zo zorgvuldig doen!