Bibliotheekassistente Gonda Jacobs (1887-1943)

Gonda's jeugd

Gonda was de jongste in het gezin. Haar broer Simon Joseph werd geboren in 1885 en haar halfzus Regina in 1869. Vader Joseph Simon Jacobs (1846-1927) is drie keer getrouwd geweest. De moeder van Regina was Sophia Elzas (1843-1872) uit Borculo. Een tweede kindje van Joseph en Sophia kwam in 1871 ter wereld, maar overleed na slechts elf dagen. Niet lang daarna overleed Sophia. In 1876 hertrouwde Joseph met Rosetta Keijzer (1844-1878). Het echtpaar kreeg in 1878 een tweeling, maar het noodlot sloeg opnieuw toe. Joseph verloor binnen één maand na hun geboorte beide kinderen én zijn tweede echtgenote. De derde echtgenote van Joseph was Henriëtte Beuth (1847-1891) uit Leiden, met wie hij in 1883 trouwde. In Zutphen, waar Joseph sinds 1879 woonde, werden Simon Joseph en Gonda geboren. In 1889 verhuisde het gezin naar Amsterdam, om niet lang daarna te vertrekken naar de geboortestad van Henriëtte. In 1891 overleed zij. Joseph bleef achter met twee jonge kinderen, Simon en Gonda.

Rouwadvertentie Henriëtte Jacobs-Beuth, de moeder van Gonda Jacobs, uit de Zutphense Courant, 28 mei 1891. Via Delpher.nl

Bibliotheekassistente

De bibliotheek aan de 's-Gravelandseweg is opgericht in 1910 en was de elfde officiële openbare leeszaal in Nederland. Gonda was al in 1918 als vrijwilligster betrokken bij de bibliotheek. In 1919 werd ze aangesteld als aspirant-assistente. Op haar gezinskaart staat dat ze 2e assistent Openbare Leeszaal was. Hoewel Gonda in 1935 en 1936 langdurig ziek was, herstelde ze en bleef ze tot haar gedwongen vertrek in 1941 werkzaam bij de bibliotheek.

Ontslag

In oktober 1940, nog geen half jaar na de Duitse bezetting, werd een inventarisatie uitgevoerd om vast te stellen welke personeelsleden Joods waren. Gonda was het enige Joodse personeelslid bij de bibliotheek. Op 17 oktober 1940 stuurde de bibliotheek de ‘ariërverklaringen’ van het personeel naar de burgemeester en wethouders van Hilversum, vergezeld van een brief waarin werd vermeld dat Gonda 'van Joodsen bloede' was. In 1941 werd Gonda vanwege haar Joodse afkomst uit haar functie ontheven. Conform de getroffen regeling had zij recht op wachtgeld. Om het wachtgeld te kunnen betalen en het wegvallen van de contributies van Joodse leden te compenseren — zij waren immers niet langer welkom in de openbare leeszaal — werd na veel wikken en wegen het leesgeld ingevoerd.

In 1942 werd 'Villa Erica', het gebouw waarin de bibliotheek was ondergebracht, op last van de Duitse Wehrmacht gevorderd. In het gebouw werden kantoren ingericht. 

Op transport

Helaas heeft noch het onderzoek van Mark Deckers, noch het aanvullende onderzoek door Stichting Hilversum in de Oorlog aan het licht gebracht hoe het Gonda verging na haar ontslag. Bekend is dat Gonda na haar ontslag werd gedwongen haar woonplaats te verlaten en naar Amsterdam te verhuizen, in het kader van de gedwongen evacuatie van Joden uit Hilversum. Ze betrok een woning aan de Muiderschans 187 (de Sarphatistraat). Het is niet bekend wanneer ze in Westerbork terechtkwam; op haar kaart bij de cartotheek van de Joodse Raad staat in plaats van een aankomstdatum een vraagteken. Wat wel zeker is, is de datum waarop Gonda op transport is gesteld: 11 mei 1943. Direct na aankomst in Sobibor, op 14 mei 1943, is ze vergast. Gonda Jacobs werd 55 jaar.

Gonda's zus en broer

Van Regina, Gonda's oudere zus, is bekend dat zij op 27 november 1943 is opgepakt bij een razzia op de Willem Arntsz Hoeve, een psychiatrisch zorgcentrum in Den Dolder. Van 30 november 1943 tot 25 januari verbleef zij in Westerbork. Regina is op 28 januari 1944 op 77-jarige leeftijd vermoord.

Simon Joseph is in de jaren twintig met zijn gezin naar Londen verhuisd. Het is onbekend of hij naar Nederland is teruggekeerd en, zo ja, wanneer. Zijn echtgenote is in 1960 overleden in Den Haag. In de overlijdensakte wordt vermeld dat zij destijds in Coevorden woonde, en reeds weduwe was. Ook is het onbekend hoe het de kinderen Henriëtte Carolina (1914), Albert (1918) en Carolina Clara (1921) is vergaan.

Dankwoord

Met dank aan Elsbeth Kwant, die ons wees op het verhaal van Gonda, en aan Ineke Kielema, die de scans van de archiefstukken uit het archief van de bibliotheek met ons deelde.

Geraadpleegde bronnen

Archieven:

• Arolsen Archives
• Archief Gooi en Vechtstreek (SAGV), toeg.nr. 160, inv.nr. 261.
• Archief Gooi en Vechtstreek (SAGV), Adresboeken Hilversum, editie van jaargang 1942.

Literatuur:

• Mark Deckers, Geruisloos verdwenen uit de bibliotheekgeschiedenis. Het lot van de ontslagen Joodse bibliotheekmedewerkers (Zutphen: WalburgPers Algemeen, 2022).